کشور و تمدن عیلام

عیلام (اووجه، اوجه، هلمتی، هلتمتی)

عیلام: اووْجَه و اوجَه (فارسی باستان)/ هَلَمتی و هَلتَمتی (عیلامی). سرزمین و مردمان و حکومتی در جنوب غربی ایران از ۲۵۰۰ تا ۶۴۰ قبل از میلاد (به مدت حدود ۱۸۰۰ سال) و با مرکزیت شهر شوش. این کشور در اوج گستردگی خود، نواحی خوزستان، جنوب شرقی بین‌النهرین، کهگیلویه و بویراحمد، فارس، استان ایلام، بوشهر، لرستان، چهارمحال و بختیاری، و کرمانشاه را در بر می‌گرفت. تمــدن عیلامی بـه ســه دوره تقـسیم می‌شود.

عیلام قدیم: (۳۵۰۰ - ۴۵۰۰ قبل از میلاد) شامل سه سلسله پادشاهی اَوان (۴۲۰۰ - ۴۵۰۰ قبل از میلاد) با ۱۰ شاه، سلسله سیماش (۳۹۰۰ - ۴۲۰۰ قبل از میلاد) با ۹ شاه و سلسله سوکَّل‌مَخ (۳۵۰۰ - ۳۹۰۰ قبل از میلاد) با ۲۷ شاه و حدود ۴۰ شاه محلیِ ملوک‌الطوایفی.

عیلام میانی: (۳۰۰۰ - ۳۵۰۰ قبل از میلاد) با ۱۸ شاه.

عیلام جدید: (۲۶۴۰ - ۳۰۰۰ قبل از میلاد) با ۱۲ شاه و تعدای شاهان محلی. اوج تمدن عیلام در دوره عیلام میانی بوده است. پایتخت عیلامیان شهر شوش بوده است. از تمدن عیلامی انبوهی از آثار باستانی اعم از نیایشگاه‌ها، گورستان‌ها، مجسمه‌ها، سنگ‌نگاره‌ها و اشیای گوناگون برجای مانده است.

کشور عیلام در سال ۶۴۰ قبل از میلاد و با حمله آشوربانیپال شاه آشوری برای همیشه از بین رفت. او در کتیبه‌ای که از خود برجای گذاشته، این رویداد را چنین شرح می‌دهد: «من شوش، شهر بزرگ مقدس… را به خواست آشور و ایشتار فتح کردم… من زیگورات شوش را که با آجرهایی از سنگ لاجورد لعاب شده بود، شکستم… معابد عیلام را با خاک یکسان کردم و خدایان و الهه‌هایشان را به باد یغما دادم. سپاهیان من وارد بیشه‌های مقدسش شدند که هیچ بیگانه‌ای از کنارش نگذشته بود، آنرا دیدند و به آتش کشیدند. من در فاصله یک ماه و بیست و پنج روز راه، سرزمین شوش را تبدیل به یک ویرانه و صحرای لم‌یزرع کردم… ندای انسانی و… فریادهای شادی… به دست من از آنجا رخت بربست، خاک آنجا را به توبره کشیدم و به ماران و عقرب‌ها اجازه دادم آنجا را اشغال کنند» (بخشی از کتیبه).

پس از این دوران، دوره کوتاه دیگری به نام نوعیلامی به حیات خود ادامه می‌داده که پس از حمله کورش به شهر شوش و قتل‌عام‌های گسترده، آخرین پادشاهی آنان برای همیشه از بین می‌رود (بریان، جلد یکم، ص ۱۲۵).

تکمله:
هومْبان‌هالْتاش: هومْبَن‌هَلْتَش/ اومان‌اَلداش/ خومْبان‌کالداش، هومبان‌هالتاش سوم. آخرین شاه عیلامی (۶۴۰ قبل از میلاد). سلسله‌ای که حدود ۱۸۰۰ سال دوام داشت. در دوره کوتاه پادشاهی او، آشوریان مجدداً به عیلام و شوش حمله کردند و شهرهای شوش و ماداکتو را تسخیر نمودند. آشوربانیپال (شاه آشور) هومبان‌هالتاش را کشت و کشور عیلام را برای همیشه از بین برد.

او در کتیبه‌ای که از خود برجای گذاشته، این رویداد را چنین شرح می‌دهد: «من شوش، شهر بزرگ مقدس… را به خواست آشور و ایشتار فتح کردم… من زیگورات شوش را که با آجرهایی از سنگ لاجورد لعاب شده بود، شکستم… معابد عیلام را با خاک یکسان کردم و خدایان و الهه‌هایشان را به باد یغما دادم. سپاهیان من وارد بیشه‌های مقدسش شدند که هیچ بیگانه‌ای از کنارش نگذشته بود، آنرا دیدند و به آتش کشیدند. من در فاصله یک ماه و بیست و پنج روز راه، سرزمین شوش را تبدیل به یک ویرانه و صحرای لم‌یزرع کردم… ندای انسانی و… فریادهای شادی… به دست من از آنجا رخت بربست، خاک آنجا را به توبره کشیدم و به ماران و عقرب‌ها اجازه دادم آنجا را اشغال کنند» (بخشی از کتیبه).

برای آگاهی بیشتر بنگرید به مقاله عیلام یا ایلام؟ از رضا مرادی غیاث‌آبادی

بنگرید به: مرادی غیاث‌آبادی، رضا، فرهنگنامه ایران- دانشنامه فرهنگ و تمدن ایران و پیرامون آن، ویرایش اول، مدخلِ عیلام، تهران، نشر پژوهش‌های ایرانی، ۱۳۹۲.