گاهشماری کردی سلطانی
در میان یارسان (اهل حق) برای برگزاری مراسم دینی و آئینی و بخصوص روزه‌ی خود (روزه مَرنو و قَوَّل‌طاس)، دو گاهشماری مورد استفاده قرار می‌گیرد:
۱- تقویم «کردی گرمسیری سلطانی» ارائه شده توسط سید خلیل عالی‌نژاد.
در گاهشمار «کردی گرمسبری سلطانی» هر فصل ۹۰ روزِ کامل (سه ماهِ ۳۰ روزه بدون کسر یا اضافه) است که همه ساله در تاریخ معین و ثابتی آغاز می‌شود.
پنج روز در سال بنام «تار» یا «پنجه‌تار» یا «پنجه و تار» یا «تارپنجه» محسوب می‌شود که در سال‌های کبیسه به شش روز افزایش می‌یابد. یک روز اضافه در آخرین روز اسفند همان سالی که کبیسه است (یعنی ۳۰ اسفند هجری خورشیدی) قرار می‌گیرید. در نتیجه سال‌های کبیسه عملاً هیچ تغییری در فرا رسیدن فصل‌های «کردی گرمسیری سلطانی» بوجود نمی‌آورد. اولین روزِ سال همیشه ثابت بوده و در روز ۲۵ بهمن هجری خورشیدی واقع می‌شود. روزهای پنجه از ۲۵ اسفندماه خورشیدی آغاز شده و تا پایان سال ادامه دارد.
۲- تقویم «کردی یاری سلطانی» یا «تقویم گوران»، ارائه شده توسط سید محمد حسینی به کوشش سید حشمت‌الله میره‌بیگی (آژنگ). در حال حاضر، این گاهشماری جهت انجام امور دینی بیشتر مورد توجه و استفاده یارسان است.
در گاهشمار «کردی یاری سلطانی» هر فصل ۹۰ روزِ کامل (سه ماهِ ۳۰ روزی بدون کسر یا اضافه) است که همه ساله در تاریخ معین و ثابتی آغاز می‌شود.
پنج روز در سال بنام «تار» یا «پنجه‌تار» یا «پنجه و تار» یا «تارپنجه» محسوب می‌شود که در سال‌های کبیسه به شش روز افزایش می‌یابد. یک روز اضافه در آخرین روز اسفند همان سالی که کبیسه است (یعنی ۳۰ اسفند هجری خورشیدی) قرار می‌گیرید. در نتیجه سال‌های کبیسه عملاً هیچ تغییری در فرا رسیدن فصل‌های «یاری سلطانی» بوجود نمی‌آورد.
اولین روزِ سال همیشه ثابت بوده و در روز ۳۰ دیماه هجری خورشیدی واقع می‌شود. روزهای پنجه در سال‌های عادی از یکم فروردین شروع شده و تا پنجم فروردین ادامه دارد و در سال‌های کبیسه از سی‌اُم اسفند ماه خورشیدی آغاز می‌شود و تا پایان پنجم فروردین ادامه دارد.
******
گاهشماری کردی گرمسیری سلطانی
تقویم «کردی گرمسیری سلطانی» تلاش سید خلیل عالی‌نژاد می‌باشد که ادعا می‌شود به تأیید مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران رسیده است.
نامبرده مبنای آغاز سال در این تقویم را برابر با ۲۵ بهمن‌ماه خورشیدی قرار داده است. نقطه‌ی شروع و مبدأ این تقویم برابر است با روز یک‌شنبه ۲۵ بهمن‌ماه سال ۶۲۸ هجری خورشیدی برابر با ۰۲ ذی‌القعده سال ۶۴۷ هجری قمری (۱± روز) مقارن با ولادت سید اسحاق برزنجه‌ای (بنیان‌گذار و مؤسس مسلک اهل حق) به‌زعم ایشان.
این گاهشماری مانند گاهشماری یزدگردی و جلالی از ۱۲ ماهِ سی روزی بعلاوه پنج روز اضافی در سال‌های معمولی و شش روز اضافی در سال‌های کبیسه بنام «پنجه‌تار» یا «پنجه و تار» یا «تارپنجه» یا «تار» تشکیل شده است. این گاهشماری در آرایه‌های کبیسه‌گیری، از گاهشماری هجری خورشیدی تبعیت می‌کند (یعنی سال کبیسه هجری خورشیدی برابر با سال کبیسه گرمسیری سلطانی می‌باشد). به عبارتی، سال کردی گرمسیری سلطانی از لحاظ طول سال با سال خورشیدی برابر است.
روز اول سال کردی گرمسیری سلطانی یا همان اول بهار یاری، مصادف با روز ۲۵ بهمن‌ماه در سال خورشیدی است. و نیز روز اول سال خورشیدی در گاهشماری یارسانی با اولین روز از ماهِ گله‌داران که دومین ماهِ بهار یاری می‌باشد برابر است.
روزهای پنجه‌تار در سال‌های عادی و کبیسه بلافاصله پس از ۲۴ اسفند ماه خورشیدی یعنی بلافاصله پس از پایان اولین ماهِ سالِ کردی گرمسیری سلطانی بنام «رشه‌مه» واقع می‌شود و تا پایان سال خورشیدی ادامه می‌یابد.
نام ماه‌های سال در گاهشماری کردی گرمسیری سلطانی به ترتیب عبارتند از:
۱- رِِه‌شه‌مه (رِه‌شه‌می)، به معنای ماهِ سیاه.
په‌نجه (پنجه‌تار یا تارپنجه)، پتج روز معروف به خمسه.
۲- خاکه‌لیوه (گولەداران/ گُله‌داران)، به معنای باز شدن شکوفه درختان.
۳- گولان (گولەجاران/ گله‌جاران)، به معنای به معنای شکفتن گل‌های صحرایی.
۴- گرماخیز (گه‌رماخیز/ جوزردان/ جوزه روان)، به معنای شروع فصل گرما.
۵- پیوش پر (پوشیه‌پر/ پووشپه‌ر/ پووش په‌ر)، به معنای خشکیدن گل‌ها و گیاهان صحرایی.
۶- گلاویژ (گه‌لاویژ)، به معنای نام ستاره‌ای که در این ماه طلوع می‌کند.
۷- خرمانان (خه‌رمانان)، به معنای موعد جمع‌آوری محصول در خرمن‌گاه.
۸- رَزَبَر (ره‌زبه‌ر)، به معنای رسیدن انگور.
۹- گلاریز (گه‌لاریز/ خه ره له وه ر/ خه زه له وه ر)، به معنای برگ‌ریزان.
۱۰- سرماخیز (سهرماخیز/ سه ر ما‌وه ز)، به معنای شروع فصل سرما.
۱۱- بفرآور (به فرانبار/ بهفراوهر)، به معنای موسم بارش برف.
۱۲- ریبندان (ڕێبەندان)، به معنای بسته شدن راه‌ها از،شدت بازش.
فصول سال در گاهشماری کردی گرمسیری سلطانی:
۱- رشه‌مه، *پنجه‌تار یا تارپنجه*، ۲- خاکه‌لیوه، ۳- گولان [برابر با بهار کردی گرمسیری سلطانی].
۴- گرماخیز، ۵- پیوش‌پر، ۶- گلاویژ [برابر با بهار کردی گرمسیری سلطانی].
۷- خرمانان، ۸- رزبر، ۹- گلاریز [برابر با بهار کردی گرمسیری سلطانی].
۱۰- سرماخیز، ۱۱- بفرآور، ۱۲- ریبندان [برابر با بهار کردی گرمسیری سلطانی].
برابری و انطباق ماه‌های این تقویم با تقویم هجری خورشیدی به قرار زیر است:
۱- ماه رِه‌شه‌مه (رِه‌شه‌می) = ۲۵ بهمن تا ۲۴ اسفند.
پنجه (پەنجە) = ۲۵ اسفند تا پایان اسفند.
۲- ماه خاکه‌لیوه (گله‌داران/ گولەداران) = اول تا ۳۰ فروردین.
۳- ماه گولان (گُله‌جاران/ گولەجاران) = ۳۱ فروردین تا ۲۹ اردیبهشت.
۴- ماه گرماخیز (گه‌رماخیز/ جو زردان/ جوزه روان) = ۳۰ اردیبهشت تا ۲۸ خرداد.
۵- ماه پیوش پر (پوشیه‌پر/ پووشپه‌ر/ پووش په‌ر) = ۲۹ خرداد تا ۲۷ تیر.
۶- ماه گلاویژ (گەلاویژ) = ۲۸ تیر تا ۲۶ مرداد.
۷- ماه خرمانان (خەرمانان) = ۲۷ مرداد تا ۲۵ شهریور.
۸- ماه رَزَبَر (ڕەزبەر) = ۲۶ شهریور تا ۲۴ مهر.
۹- ماه گلاریز (گەڵاریز/ خه ره له وه ر/ خه زه له وه ر) = ۲۵ مهر تا ۲۴ آبان.
۱۰- ماه سرماخیز (سەرماخیز/ سه ر ما‌وه ز) = ۲۵ آبان تا ۲۴ آذر.
۱۱- ماه بفرآور (به فرانبار/ بەفراوەر) = ۲۵ آذر تا ۲۴ دی.
۱۲- ماه ریبندان (ڕێبەندان) = ۲۵ دی تا ۲۴ بهمن.
همانطور که در فوق اشاره شد، در سال‌های کبیسه، ۵ روز ایّامِ تار به ۶ روز افزایش پیدا می‌کند که یک روز اضافه‌ی آن در سی‌ام اسفند ماهِ همان سالِ کبیسه‌ی خورشیدی قرار می‌گیرد و عملاً هیچ تغییری هم در ابتدای فصول ایجاد نمی‌شود. در گذشته در ایام تار در مناطق یارسان‌نشین دامداران بر پیشانی احشام خود و همچنین درب منازل خمیر می‌زدند که معتقد بودند موجب می‌شود آفت شر از آنان دور و خیر و برکت و سلامت به آنان روی نماید.
بنا به آن‌چه گفته شد، تاریخ ثابت و همیشگی فصول و ماه‌های کردی گرمسیری سلطانی بر اساس تقویم هجری شمسی به قرار زیر می‌باشد:
فصل بهار کردی گرمسیری سلطانی:
۲۵ بهمن‌ماه، اولین روز سال و اولین روز ماهِ اول بهار (رشه‌مه).
۲۵ اسفند پنجه‌تار یا تارپنجه، ایام خمسه
۰۱ فروردین‌ماه، اولین روزِ دومین ماه بهار (خاکه‌لیوه).
۳۱ فروردین‌ماه، اولین روزِ سومین ماه بهار (گوله‌جاران).
فصل تابستان کردی گرمسیری سلطانی:
۳۰ اردیبهشت‌ماه، اولین روزِ اولین ماهِ تابستان (گرماخیز).
۲۹ خردادماه، اولین روز دومین ماهِ تابستان (پیوش‌پر).
۲۸ تیرماه، اولین روز سومین ماهِ تابستان (گلاویژ).
فصل پاییز کردی گرمسیری سلطانی:
۲۷ مردادماه، اولین روز اولین ماهِ پاییز (خرمانان).
۲۶ شهریورماه، اولین روز دومین ماهِ پاییز (رزبر).
۲۵ مهرماه، اولین روز سومین ماهِ پاییز (گلاریز).
فصل زمستان کردی گرمسیری سلطانی:
۲۵ آبان ماه، اولین روز اولین ماهِ زمستان (سرماخیز).
۲۵ آذرماه، اولین روز دومین ماهِ زمستان (بفرآور).
۲۵ دیماه، اولین روز سومین ماهِ زمستان (ریبندان).
۲۴ بهمن‌ماه، آخرین روز سال و آخرین روز زمستان.
مردم یارسان هر فصل از سال سلطانی را متعلق و مختص به یکی از یاران و بزرگان این آیین می‌دانند و معتقدند که در هر فصل، به امر سلطان سهاک یکی از بزرگان امور مخصوص به آن را به عهده دارد. آنها بهار را متعلق و منسوب به داود کوسوار می‌دانند و چون در این فصل طبیعت دوباره زنده می‌شود، داود کوسوار را «چرخه‌چی» جهان می‌دانند. فصل تابستان به پیر بنیامین و فصل پاییز به پیر موسی و زمستان به مصطفی داوان تعلق دارد.
سلطان اسحاق ۴ مَلَك یا ۴ یار و مرید مقرب، به نام‌های بنیامین یا بنیام (جبرئیل)، داوود (میکائیل)، موسِى (اسرافیل) و مصطفى (عزرائیل) داشت كه آنان را همان ۴ ملك مقرب اسلام انگاشته‌اند. این ۴ تن، با خاتون رمزبار ۵ تن می‌شوند، و با بابایادگار و شاه ابراهیم ۷ تن (هفتن) را تشكیل می‌دهند. بنابر «دورۀ گلیم و كول» این «هفتن» جزئی از ذات سلطان اسحاق بودند.
هفتن:
۱- سید خدر شاهوی ملقب به بنیامین (Benyamin) و پیربنیامین،
۲- مو سیاوه (مخفف موسی سیاوه) یعنی (موسی سیاه چُرده) ملقب به داوِد (Dâvûd) و یارداوِد،
۳- ملا رکن‌الدین دمشقی ملقب به موسی و پیرموسی (Pir mûsi)،
۴- مصطفی (Mostafa) کنیه‌اش مصطفی داودان،
۵- خاتون (دایراک) ملقبه به خاتون رمزبار (Khâtûn Ramzbar) (خاتون رضبار هم گویند، همچنین بعضی رمزیار هم گفته‌اند) ولی صحیح همان رمزبار است که مادر سلطان اسحق است،
۶- شاه ابراهیم (Shâh Ebrahim) ملقب به ملک طیار،
۷- حسین ملقب به بابا یادگار، شاه یادگار (Shâh yâdegâr) هم گویند.
و به اعتباری بنیامین و داوِد و پیرموسی را یِری مَرد (Yerî mard) و مصطفی و شاه ابراهیم و بابا یادگار پِری تَن (Yeri Tan) گویند. یَری یا یِری (به فتح و کسر یا) به لفظ کُردی آورامانی به معنی عدد سه است که یری مرد یعنی سه مرد و یری تن یعنی سه تن است. و به اعتبار دیگر پیربنیامین و یارداود و پیرموسی و مصطفی (چهار مَلَک) (Cahâr malak) همچنین (چهار جسد) نیز گفته‌اند، و هر یک منصب خاصی از طرف سلطان داشته‌اند بدین ترتیب:
۱- بنیامین به سمت پیری بر عموم اهل حق (پیر به لغت فارسی پدر و اشخاص سالخورده را گویند، ولی به اصطلاح اهل حق، پیر کسی است که با اجازه‌ی پادشاه کسانی را که توسط دلیل هدایت و دستگیری شده‌اند، ارشاد و به شاه حقیقت برساند).
۲- داود به سمت دَلیلی بر عموم اهل حق (دَلیل به لغت عربی راه و راهنما است. اما به اصطلاح اهل حق، دَلیل کسی است که با اجازه‌ی پادشاه و پیر، واردین به مسلک اهل حق را هدایت و دستگیری نموده، سپس به پیر بسپارد).
۳- پیرموسی به سمت دفترداری و منشی سلطان،
۴- خاتون رمز بار علاوه بر این که مادر سلطان و شفیع یاران و رئیس جامعه نسوان اهل حق بوده است، اداره کردن امور نذورات مطبوخه مستقیماً تحت نظر داشته،
۵- مصطفی ریاست امور انتظامات را داشته،
۶ و ۷- شاه ابراهیم و شاه یادگار نیابت سلطنت عرفانی سلطان را داشته‌اند، به همین مناسبت سلطان که خودش لقب شاهی معنوی دارد آنان را هم شاه خطاب فرموده است.
یارسان‌ها حاصلخیزی خاک را به پیر بنیامین، باد را به داود کوسوار، آب را به پیر موسی و آتش را به مصطفی داوان نسبت می‌دهند. این تقسیم‌ها بر اساس مفاهیم فلسفی غنی شکل گرفته‌اند.
نامه سرانجام/ کلام خزانه (متون مقدس یارسان) هر یک از روزهای هفته را به یکی از هفتوانه نسبت داده است: شنبه سیدابوالوفاء، یک‌شنبه سید میراحمد، دوشنبه سید مصطفی، سه‌شنبه سید شهاب‌الدین، چهارشنبه سیدباویسی، پنج‌شنبه سید حبیب شاه، جمعه سید محمد گوره سوار. سرانجام، آسمان را نیز نمودار هفت طبقه می‌داند و طبقات آنرا به اسامی: صدف، عقیق، گوهر، دُرّ، یاقوت، مرجان، الست» یاد می‌کند. (به نقل از نامه سرانجام به کوشش صدیق صفی‌زاده، سال ۱۳۷۵، انتشارات هیرمند، صفحه ۱۹۸).
مجموعه‌ی کتاب‌ها و رساله‌های اهل حق که در قرن هفتم و هشتم هجری قمری تدوین شده است «کلام خزانه» یا «سرانجام» نامیده می‌شود. «سرانجام» دارای شش بخش یا شش جزء می‌باشد: بارگه بارگه، دوره‌ی هفتوانه، گلیم و کول، دوره‌ی چهلتن، دوره‌ی عابدین و خُرده سرانجام. عده‌ای نیز گفتار بزرگان اهل حق را اعم از سرانجام و غیره مطلقاً «کلام» یا «دفتر» می‌گویند و علمای این مسلک را «کلام‌خوان» می‌نامند.
کتاب «کلام خزانه یا سرانجام» در نظر غالب اهل حق «در حکم وحی مُنزَل» است و از نظر آنان، تعلیمات آن کامل و بالاترین سند مسلکی و حاکم بر جمیع شئون زندگانی یارسان است و مراسم و تشریفات مذهبی و دعاها و راه و روش‌های یارسان از آن سرچشمه گرفته است.
همانطور که در فوق اشاره شد، ۲۵/ بهمن‌ماه - ۱۱/ سال ۶۲۸ هجری خورشیدی برابر است با ۰۱/ رشه‌مه - ۰۱/ سال ۰۰۰۱ کردی گرمسیری سلطانی. این تقویم با تقویم هجری خورشیدی ۶۲۸ تفاضل دارد که به علت تفاوتشان در سر سال، از ۲۵ بهمن‌ماه تا پایان اسفندماه، این تفاضل به ۶۲۷ سال می‌رسد.
به عبارتی، برای بدست آوردن سال کردی گرمسیری سلطانی مورد نظر به ترتیب زیر عمل می‌کنیم:
از یکم فردردین‌ماه تا پایان ۲۹ دیماه سال خورشیدی مورد نظر، ۶۲۸ سال از آن کسر می‌کنیم.
و
از سی دیماه تا پایان اسفندماه سال خورشیدی مورد نظر، ۶۲۷ سال از آن کسر می‌کنیم.
بطور مثال: خرداد ماه سال ۱۴۰۲ خورشیدی برابر با چه سالی از تقویم کردی گرمسیری سلطانی است؟
سال ۷۷۴ کردی گرمسیری سلطانی = ۶۲۸ - ۱۴۰۲
و
بطور مثال: اسفند ماه سال ۱۴۰۲ خورشیدی برابر با چه سالی از تقویم کردی گرمسیری سلطانی است؟
سال ۷۷۵ کردی گرمسیری سلطانی = ۶۲۷ - ۱۴۰۲
******
روزه خصوصی نزد اهل حق (یارسان)
روزه در اهل حق در اصل سه شبانه‌روز معادل ۷۲ ساعت بوده است. بعدها به دلیل اینکه زندگانی‌ها ایلیاتی بوده و مردم اهل حق مدام در حال کوچ بوده‌اند بنیامین به نزد سلطان اسحاق می‌رود و می‌گوید این روزه برای مردم دشوار است. لذا در اینجا روزه به دو قسمت تقسیم می‌شود و مقرر می‌شود که قسمتی از مردم روزه اول و قسمت دیگر روزه دوم را به جای آورند. بر هر فرد یارسان اعم از ذکور و اناث واجب است که هر ساله روزه‌ی مخصوص در دو نوبت بگیرند. نوبت اول روزه غار یا (روچه مرنوی rochay marrnoy) و نوبت دوم هم روزۀ یاران قَوَّل‌طاس یا قورتاس است.
الف - روزه‌ی مرنو (روزه‌ی غار نو):
سه‌روز روزه‌ی غار بدان سبب است که هنگامی‌که سلطان اسحاق از زادگاه خود برزنجه به شیخان هجرت کرد، برادرانش با قبیله‌ی چیچک او را تعقیب کردند و در شندرکوه (مرز ایران و عراق فعلی) سلطان و یارانش به غاری که تا آن روزگار کسی از آن مطلع نبود پناه بردند و سه شبانه‌روز در آن غار ماندند بدون اینکه غذایی میل کنند. روز چهارم ناگاه هوا طوفانی شد و بر اثر آن اکثر افراد قبیله‌ی چیچک هلاک و تار و مار شدند و بدین مناسبت مقرر شد که هر سال سه‌روز روزه‌ی مخصوص یاران غار به پاس آن سه‌روز گرفته شود. آن سه روز را روزه مرنوی و روز چهارم را، عید پادشاهی و جشن حقیقت (جشن خاونکار) نامیده شد. تمام مناطق غرب کشور تا عراق روزه مرنو را به جای می‌آوردند. سلطان اسحاق را بانی روزه مرنو دانسته‌اند.
ب- روزه‌ی قَوَّل‌طاس:
بنابه نامۀ سرانجام، یاران قَوَّل‌طاس یا قورتاس که هفت نفر بوده‌اند، راه حق‌بینی می‌پیمایند و در عالم معنوی و اتصال روحی درک مصاحبه‌ی حضوری سلطان اسحاق را می‌نمایند. این هفت نفر از دیار خود برای دیدار و زیارت سلطان کمر همت می‌بندند و به سوی دیه شیخان راهی می‌شوند تا بر قله کوه شاهو که در دوازده فرسنگی شهر سنندج قرار گرفته می‌رسند و در آنجا یکی از آنان می‌گوید: دیگر راهپیمایی بس است باید همین جا توقف کنیم. اگر آن وعده‌ای که سلطان حقیقت در مصاحبه کذایی داده و به دلخواه و آرزوی ما باشد بی‌گمان برای رستگاری ما به سراغمان می‌آید. ناگهان به فرمان خداوند، هوا سخت توفانی می‌گردد و باد سختی وزیدن می‌گیرد و برف سنگینی می‌بارد و آن هفت‌یار سه شبانه‌روز در زیر برف می‌مانند تا اینکه سلطان اسحاق دستور می‌دهد که آنان را از برف و سرما رستگار کنند و به پیشگاهش بیاورند. به امر سلطان هفت یاران قَوَّل‌طاس از آن مهلکه نجات می‌یابند و بنابه فرمان سلطان، عموم اهل حق باید هر سال سه روز، روزۀ یاران قولطاس را بگیرند و به روانشان درود بفرستند. آن سه روز را روزه قولطاس و روز چهارم را، عید پادشاهی و جشن حقیقت (جشن خاونکار) نامیده می‌شود. سید ابراهیم را بانی روزه قولطاس دانسته‌اند که در واقع این روزه را به نام جمعی از یاران خود «یاران قولطاس» نام‌گذاری کرده است. نام این هفت یار بدین‌گونه آمده است: «قُلی، شهاب‌الدین، شاه‌کرم (شاکه)، شاه‌نظر، شاه‌مراد، عِیسِی (سلمان)، پیر دلاور». از هر یک از آنان نیز سرودهایی در نامۀ سرانجام دیده می‌شود.
از شب اول نیت (روزه مرنوی و روزه قولطاسی)، لغایت شب پادشاهی، لازم می‌آید هر خانواری از اهل حق، در صورت امکان، هر شب نذر داشته باشد. مقدار نذر هم، موکول به بضاعت اشخاص است، یعنی از شبی یک تکه نان، تا برسد به شبی یک خدمت، یا بیشتر.
نذر شب اول به افتخار پیر ازلی (منظور پیر بنیامین است) و شب دوم به افتخار دلیل ازلی (منظور داود است) و شب سوم به افتخار مصطفی داوُدان جهت رفع بلیّات و شب چهارم به افتخار پادشاه حقیقت (سلطان اسحاق) می‌باشد. بعضی شب اول به افتخار مصطفی داودان و شب دوم و سوم به افتخار پیر و دلیل، نذر را انجام می‌دهند، اشکالی هم ندارد.
کسانی‌که خود را جزو یارسان می‌دانند باید این شش روز روزه، به‌خصوص سه‌روز روزه‌ی غار (روزه‌ی مرنو) را بگیرند و نباید آنرا نادیده بگیرند و از امر سلطان سرپیچی کنند، زیرا گرفتن این سه‌روز روزه یاد گذشته سلطان و یارانش را زنده می‌کند.
دعای روزه
روزه در اهل حق به همراه غسل مخصوص به خود به جای آورده می‌شود و همانند مناسک دیگر اهل حق دارای دعای خاص به خود است که به زبان کردی است. ترجمه قسمتی از این دعا به این شرح است: «این پاکی و طهارت را برای نیت‌کردن جهت به جای آوردن روزۀ یاری انجام می‌دهم تا پاک و مطهر شوم و شرط و اقرار پردیوری را به جای آورم».
- برای اطلاع بیشتر راجع به «روزه در مسلک اهل حق»، به مقاله «اهل حق (یارسان/ آئین یاری)» مبحث روزه خصوصی اهل حق مراجعه کنید.
******
تقویم کردی گرمسیری سلطانی در محاسبه روزه یارسان (اهل حق) از قرار زیر کاربرد دارد:
نحوه محاسبه روزه‌ی مرنوی (روزه‌ی خاونکار):
روز اول روزه‌ی مرنوی (اولین روزه‌ی یاری در یارسان) مصادف با دوازدهمین روز ماه قمری می‌باشد که در ماه سرماخیز (سهرماخیز، یرابر با دهمین ماهِ این تقویم) واقع می‌شود؛ لذا لازم است تا حداقل دوازده روز قبل از شروع ماه سهرماخیز، ماه قمری که دوازدهمین روز آن مصادف با یکی از روزهای ماه سهرماخیز (۲۵ آبان الی ۲۴ آذر) می‌باشد را بر اساس تشخیص رویت هلال ماه بدست آورند، اولین روز روزه‌ی مرنوی مصادف با دوازدهم این ماه قمری می‌باشد. (روز پانزدهم ماه قمری، جشن حقیقت یا جشن پادشاهی یا جشن خاونکاری می‌باشد).
نحوه محاسبه روزه‌ی قولطاس:
روز اول روزه‌ی قولطاس (دومین روزه‌ی یاری در یارسان) مصادف با پانزدهمین روز ماه قمری می‌باشد که در ماه بفرآور (بهفراوهر، برابر با یازدهمین ماهِ این تقویم) واقع می‌شود؛ لذا لازم است تا حداقل پانزده روز قبل از شروع ماه بهفراوهر، ماه قمری که پانزدهمین روز آن مصادف با یکی از روزهای ماه بهفراوهر (۲۵ آذر الی ۲۴ دی) می‌باشد را بر اساس تشخیص رویت هلال ماه بدست آوریم، اولین روز روزه‌ی قولطاس مصادف با پانزدهم این ماه قمری می‌باشد. (روز هیجدهم ماه قمری، جشن حقیقت یا جشن پادشاهی یا جشن خاونکاری می‌باشد).
نحوه محاسبه روزه‌ی مرنوی (روزه‌ی خاونکار):
روز اول روزه‌ی مرنوی (اولین روزه‌ی یاری در یارسان) مصادف با دوازدهمین روز ماه قمری می‌باشد که در ماه سرماخیز (سهرماخیز، یرابر با دهمین ماهِ این تقویم) واقع می‌شود؛ لذا لازم است تا حداقل دوازده روز قبل از شروع ماه سهرماخیز، ماه قمری که دوازدهمین روز آن مصادف با یکی از روزهای ماه سهرماخیز (۲۵ آبان الی ۲۴ آذر) می‌باشد را بر اساس تشخیص رویت هلال ماه بدست آورند، اولین روز روزه‌ی مرنوی مصادف با دوازدهم این ماه قمری می‌باشد. (روز پانزدهم ماه قمری، جشن حقیقت یا جشن پادشاهی یا جشن خاونکاری می‌باشد).
نحوه محاسبه روزه‌ی قولطاس:
روز اول روزه‌ی قولطاس (دومین روزه‌ی یاری در یارسان) مصادف با پانزدهمین روز ماه قمری می‌باشد که در ماه بفرآور (بهفراوهر، برابر با یازدهمین ماهِ این تقویم) واقع می‌شود؛ لذا لازم است تا حداقل پانزده روز قبل از شروع ماه بهفراوهر، ماه قمری که پانزدهمین روز آن مصادف با یکی از روزهای ماه بهفراوهر (۲۵ آذر الی ۲۴ دی) می‌باشد را بر اساس تشخیص رویت هلال ماه بدست آوریم، اولین روز روزه‌ی قولطاس مصادف با پانزدهم این ماه قمری می‌باشد. (روز هیجدهم ماه قمری، جشن حقیقت یا جشن پادشاهی یا جشن خاونکاری می‌باشد).
******
گاهشماری کردی یاری سلطانی، «تقویم گوران»
این گاهشمار بر مبنای وضعیت جغرافیایی و اقلیم منطقه پردیور (کعبه اهل حق) در هورامان ایران استخراج و تدوین شده است.
در حال حاضر چندسالی است کتابچه‌ای تحت عنوان «گاهشماری کردی یاری سلطانی» از طریق برخی از جماعت یارسان (اهل حق) در ایران منتشر می‌شود که مبنای آغاز سال را برابر با ۳۰ دیماه خورشیدی قرار داده‌اند. نقطه‌ی شروع و مبدأ این تقویم برابر است با روز سه‌شنبه ۳۰ دیماه سال ۶۵۵ هجری خورشیدی برابر با ۰۵ شعبان سال ۶۷۵ هجری قمری (۱± روز) مقارن با ولادت سید اسحاق برزنجه‌ای (بنیان‌گذار و مؤسس مسلک اهل حق) به‌زعم منتشرکنندگان تقویم فوق.
این گاهشماری مانند گاهشماری یزدگردی و جلالی از ۱۲ ماهِ سی روزی بعلاوه پنج روز اضافی در سال‌های معمولی و شش روز اضافی در سال‌های کبیسه بنام «پنجه‌تار» یا «پنجه و تار» یا «تارپنجه» یا «تار» تشکیل شده است. این گاهشماری در آرایه‌های کبیسه‌گیری، از گاهشماری هجری خورشیدی تبعیت می‌کند (یعنی سال کبیسه هجری خورشیدی برابر با سال کبیسه یاری سلطانی می‌باشد). به عبارتی، سال سلطانی از لحاظ طول سال با سال خورشیدی برابر است.
روز اول سال یاری سلطانی یا همان اول بهار یاری، مصادف با روز سی‌ام دیماه در سال خورشیدی است. و نیز روز اول سال خورشیدی در گاهشماری یارسانی با اولین روز «پنجه‌تار» برابر است که بعد از تمام شدن دو ماه از فصل بهار یاری شروع می‌شود. ماه سوم بهار از ششم فروردین آغاز و تا ۴ اردیبهشت ادامه می‌یابد و همین امر باعث ثابت ماندن اول فصل‌ها در گاهشماری یاری شده است.
روزهای پنجه‌تار در سال‌های عادی و کبیسه بلافاصله پس از ۲۹ اسفند خورشیدی یعنی بلافاصله پس از پایان دومین ماهِ سالِ یاری سلطانی بنام «سراو توقان» واقع می‌شود. پنجه‌تار در سال‌های عادی در روزهای یکم، دوم، سوم، چهارم و پنجم فروردین ماه خورشیدی و در سال‌های کبیسه در روزهای ۳۰ اسفند و یکم، دوم، سوم، چهارم و پنجم فروردین ماه خورشیدی قرار می‌گیرد.
اول بهار یاری سلطانی با اول بهار خورشیدی شصت روز اختلاف دارد. در نتیجه، همه ساله روز سی‌ام دی در سال خورشیدی با اول بهار سلطانی، پنجم اردیبهشت با اول تابستان سلطانی، دوم مرداد با اول پاییز سلطانی و سی‌ام مهر با اول زمستان سلطانی مصادف است.
نام ماه‌های سال در گاهشماری یاری سلطانی به ترتیب عبارتند از:
۱- کِلِکِ تَزان
۲- سراو توقان (نوروز مانگ)
ایام پنجه‌تار
۳- گَلا چُیزان (گه لاچُیزان)
۴- جو رو کَران
۵- واران بِران
۶- درو کران (واره)
۷- خرمان کُتان (گاقور)
۸- آسیاو چرخان (بروش کران یا انگور سان یا خرماپزان)
۹- پَلَّه دَران
۱۰- خاونکار مانگ
۱۱- خلات کران (کش پر)
۱۲- پالا رچان
فصول سال در گاهشماری کردی یاری سلطانی:
۱- کِلِک تَزان، ۲- سراو توقان، *پنجه‌تار*، ۳- گَلا چُیزان [برابر با بهارِ سلطانی].
۴- جورو کران، ۵- واران بِران، ۶- درو کران [برابر با تابستان سلطانی].
۷- خرمان کُتان، ۸- آسیاو چرخان، ۹- پَلَه دران [برابر با پاییز سلطانی].
۱۰- خاونکار مانگ، ۱۱- خلات کران، ۱۲- پالارچان [برابر با زمستان سلطانی].
برابری و انطباق ماه‌های این تقویم با تقویم هجری خورشیدی به قرار زیر است:
۱- کلک تزان = ۳۰ دی تا ۲۹ بهمن
۲- سراو توقان = ۳۰ بهمن تا ۲۹ اسفند
ایام تار یا پنجه‌تار = در سال‌های معمولی ۰۱ تا ۰۵ فروردین و در سال‌های کبیسه ۳۰ اسفند تا ۰۵ فروردین
۳- گلا چیزان = ۰۶ فروردین تا ۰۴ اردیبهشت
۴- جورو کران = ۰۵ اردیبهشت تا ۰۳ خرداد
۵- واران بران = ۰۴ خرداد تا ۰۲ تیرماه
۶- درو کران = ۰۳ تیرماه تا ۰۱ مرداد
۷- خرمان کتان = ۰۲ مرداد تا ۳۱ مرداد
۸- آسیاو چرخان = ۰۱ شهریور تا ۳۰ شهریور
۹- پَله دران = ۳۱ شهریور تا ۲۹ مهر
۱۰- خانونکار مانگ = ۳۰ مهر تا ۲۹ آبان
۱۱- خلات کران = ۳۰ آبان تا ۲۹ آذر
۱۲- پالارچان = ۳۰ آذر تا ۲۹ دی
همانطور که در فوق اشاره شد، در سال‌های کبیسه، ۵ روز ایّامِ تار به ۶ روز افزایش پیدا می‌کند که یک روز اضافه‌ی آن در سی‌ام اسفند ماهِ همان سالِ کبیسه‌ی خورشیدی قرار می‌گیرد و عملاً هیچ تغییری هم در ابتدای فصول ایجاد نمی‌شود. در گذشته در ایام تار در مناطق یارسان‌نشین دامداران بر پیشانی احشام خود و همچنین درب منازل خمیر می‌زدند که معتقد بودند موجب می‌شود آفت شر از آنان دور و خیر و برکت و سلامت به آنان روی نماید.
بنا به آن‌چه گفته شد، تاریخ ثابت و همیشگی فصول و ماه‌های کردی یاری سلطانی بر اساس تقویم هجری شمسی به قرار زیر می‌باشد:
فصل بهار یاری سلطانی:
۳۰ دیماه، اولین روز سال و اولین روز ماهِ اول بهار یاری سلطانی (کلک تزان).
۳۰ بهمن‌ماه، اولین روزِ دومین ماه بهار یاری سلطانی (سراو توقان).
۳۰ اسفندماه یا ۰۱ فروردین‌ماه، پنجه‌تار یا تارپنجه (ایام خمسه در گاهشماری یاری سلطانی)
۰۶ فروردین‌ماه، اولین روزِ سومین ماه بهار یاری سلطانی (گلا چیزان).
فصل تابستان یاری سلطانی:
۰۵ اردیبهشت‌ماه، اولین روزِ اولین ماهِ تابستان یاری سلطانی (جو رو کران).
۰۴ خردادماه، اولین روز دومین ماهِ تابستان یاری سلطانی (واران بران).
۰۳ تیرماه، اولین روز سومین ماهِ تابستان یاری سلطانی (درو کران).
فصل پاییز یاری سلطانی:
۰۲ مردادماه، اولین روز اولین ماهِ پاییز یاری سلطانی (خرما کتان).
۰۱ شهریورماه، اولین روز دومین ماهِ پاییز یاری سلطانی (آسیاو چرخان).
۳۱ شهریورماه، اولین روز سومین ماهِ پاییز یاری سلطانی (پله دران).
فصل زمستان یاری سلطانی:
۳۰ مهرماه، اولین روز اولین ماهِ زمستان یاری سلطانی (خاونکار مانگ).
۳۰ آبان‌ماه، اولین روز دومین ماهِ زمستان یاری سلطانی (خلات کران).
۳۰ آذرماه، اولین روز سومین ماهِ زمستان یاری سلطانی (پالا رچان).
۲۹ دیماه، آخرین روز سال و آخرین روز زمستان یاری سلطانی.
همانطور که در فوق اشاره شد، ۳۰/ دیماه - ۱۰/ سال ۶۵۵ هجری خورشیدی برابر است با ۰۱/ کلک تزان - ۰۱/ سال ۰۰۰۱ کردی یاری سلطانی. این تقویم با تقویم هجری خورشیدی ۶۵۵ تفاضل دارد که به علت تفاوتشان در سر سال، از ۳۰ دیماه تا پایان اسفندماه، این تفاضل به ۶۵۴ سال می‌رسد.
به عبارتی، برای بدست آوردن سال یاری سلطانی مورد نظر به ترتیب زیر عمل می‌کنیم:
از یکم فردردین‌ماه تا پایان ۲۹ دیماه سال خورشیدی مورد نظر، ۶۵۵ سال از آن کسر می‌کنیم.
و
از سی دیماه تا پایان اسفندماه سال خورشیدی مورد نظر، ۶۵۴ سال از آن کسر می‌کنیم.
بطور مثال: خرداد ماه سال ۱۴۰۲ خورشیدی برابر با چه سالی از تقویم یاری سلطانی است؟
سال ۷۴۷ کردی یاری سلطانی = ۶۵۵ - ۱۴۰۲
و
بطور مثال: اسفند ماه سال ۱۴۰۲ خورشیدی برابر با چه سالی از تقویم یاری سلطانی است؟
سال ۷۴۸ کردی یاری سلطانی = ۶۵۴ - ۱۴۰۲
******
تقویم کردی یاری سلطانی در محاسبه‌های مناسبت‌های مذهبی و روزه یارسان (اهل حق) از قرار زیر کاربرد دارد:
ایام کردارها، آئین‌ها و رخدادهای یارسان و برخی روایت‌های شفاهی و فولکلور منطقه بر مبنای تقویم کردی یاری سلطانی
۱- مال بالویل: در منطقه گوران، کرند، دالاهو و سنجانی مرسوم است که اول زمستان سلطانی و یا در یکی از روزهای ابتدای زمستانِ سلطانی کرداری موسوم به نذری «مال بالویل» انجام می‌دهند تا در آن سال به میمنت این نذورات، نزولات آسمانی فراوانی یابد.
۲- مال مصطفی: کرداری است که معمولاً به صورت گروهی انجام می‌گیرد و موجب دوری شر و بلا از منطقه مردمان آن می‌شود. برای کردار «مال مصطفی» معمولاً سرشاهی جمع می‌نمایند. بدین مفهوم که هر سر یک شاهی به نرخ روز کردار می‌نماید.
۳- مال پیر موسی: بیشتر پس از انجام روزه‌های خاونکار (مرنو) و قولطاس انجام می‌شود.
۴- «آی‌باشی» (جمال ماه): از کردارهایی است که در سال ۱۲ بار و هر بار با دیدن «جمال ماه» (شب اول ماه) انجام می‌دهند. در برخی مناطق فقط دو جمال ماه (شب اول ماه) انجام می‌دهند؛ جمال ماه مرنو، جمال ماه قولطاس.
۵- نذورات یا کردارهای سرفصل: اکثر مردم یارسان، شب اول هر فصلِ سلطانی را، کردار یا نیاز انجام می‌دهند مانند بهارانه و پاییزانه و ... .
۶- قنو شوق (همدلی، همیاری): این کردار در میان یاران آذری زبان تقریباً ۶ روز قبل از نیت‌های روزه انجام می‌گیرد و آئینی بسیار زیبا و ملکوتی و پر معنا می‌باشد.
۷ - سر شاهی: از کردارهائی است که معمولاً فصلی انجام می‌گیرد و بسته به جمعیت خانوار، هر سر، یک شاهی محاسبه می‌کنند و به صورت گروهی، کرداری سبز می‌نمایند تا خیر و برکت فزونی و شر و بلا و گرفتاری از آنها دور شود.
۸- دو شاهی: این کردار به «داود کوسوار» که فریادرس مردم یارسان است تعلق دارد، یکی از کردارهای مهم و واجب است که باید هر یارسانی با توجه به درآمد ماهانه خود «دوشاهی داود» را کنار گذاشته و در فرصت مقتضی آنرا سبز نماید تا داود کوسوار در همه‌ی سال، به فریاد او و خانواده‌اش برسد و از بیماری و گرفتاری و بلا او را نجات دهد. سال ۱۴۰۱ خورشیدی هر دو شاهی حدود ۵۰۰۰۰ تومان می‌باشد.
۹- پالاویژ:«پالاویژ» از دیگر فرهنگ‌های زیبای آئین یاری است که پس از اتمام ایام روزه‌ها انجام می‌شود. در این مراسم کلیه افرادی که در جم‌خانه به نوعی خدمت نموده‌اند (سید سرجم، خلیفه‌ها، خادمین و افرادی‌که نذورات را تهیه و پخت و پز نموده‌اند) شکرانه‌ای هر اندازه از در آمد خویش تهیه نموده و در جم یاری سبز می‌نمایند و خود نیز به حالت پالاویژ تا آخر مراسم قرار می‌گیرند و از درگاه حق طلب بخشش اشتباهات احتمالی را در این ایام می‌نماید.
«پالاویژ» درلغت به معنی آویختن کفش به گردن است و دراصطلاح اهل حق عبارتست از ایستادن در درگاه جم به حالت تضرع و عذرخواهی جهت طلب آمرزش و بخشودگی در نزد حضرت حق با واسطه ساختنِ جم.۱۰- سه بره: مردم یارسان در سنوات گذشته به دامداری و کشاورزی مشغول بوده‌اند، لذا هنگامی‌که در بهار احشام آنها به بیشترین موعد شیردهی می‌رسید، سه بار آنها را می‌دوشیدند (در بعضی موارد سه روز آمده است، سه بره = سه بار شیردهی). با روغنِ حاصل از شیر، کره و از آن گِرده (گِرده؛ نان فطیری است مرکب از آرد گندم و روغن حیوانی خالص) یا چنگال (چنگال؛ نان ساجی را خرد کرده و در روغن حیوانی داغ می‌ریزند سپس آن را از روغن در آورده و به آن شکر اضافه می‌کنند) درست می‌کردند و پس از دعادادن آنرا بین مردم یارسان تقسیم می‌نمودند. در برخی نواحی، شیر را به صورت شیر برنج یا ماست دعا داده و تقسیم می‌کردند. در برخی مناطق نیز مقداری عسل حاصل از زنبورها را دعا داده و تقسیم می‌کنند. به هر حال کردار، کردار است پاسخ به کردارها را حضرت حق خواهد داد.
گروه یارسان هر هفته باید در مکانی‌که «جمع‌خانه» نامیده می‌شود حاضر گردند و با خلوص نیت و پاکی دل مشغول عبادت و اذکار شوند. محلی که در آن جمع شوند «جم‌خانه/ جمع‌خانه»، و حاضرین را «جم/ جمع» گویند. و جمع یارسان نباید کمتر از سه نفر باشد و اشخاص جم‌نشین باید ذکور و سرسپرده و عاقل و بالغ باشند و زنان نیز با اجازه شوهرانشان می‌توانند در پشت جمع، یعنی دور از انظار مردان حاضر و مشغول ذکر و اذکار و عبادت شوند.
بطور خلاصه، «جمع» یا «جم» یعنی اجتماع جماعتی از اهل حق برای عبادت، و «جمع‌خانه» یا «جم‌خانه» یعنی عبادتگاه آن جماعت. به عبارتی، جماعت اهل حق عبادتگاه خود را «جم‌خانه» می‌نامند.
۱۱- شاه‌ماران یا شب‌ماران: در گذشته اگر در خانه‌ای ماری دیده می‌شد از آنجا که باور داشتند، مار یک فرشته است و نباید به آن آزار رسانید، لذا به او آزار نمی‌رسانیدند و به جای آن نذرِ «شاه ماران» یا «شب ماران» را انجام می‌دادند که سبب خیر و و برکت در آن خانه شد.
۱۲- «هیشت هیشتا»، «گافاره و کول»، «میم برچم»: دوازده روز مانده به اول بهار سلطانی (برابر با هیجدهم پالارچان) که شب «هیشت هیشتا» نامیده می‌شود، مردم یارسان از دانه‌های مختلفِ حبوبات، آشی بنام «دانه کُلانه» درست می‌کنند و شب تا صبح آن را کناری می‌گذاردند تا هنگامی‌که آنان در خوابند، قدسیانی که در آن شب وارد خانه می‌شوند منزل را بدون خوراک نبینند و در خانه و نیز زمین‌های کشاورزی، خیر و برکت و فراوانی بوجود آید، صبح روز بعد اهالی خانه آش را بین همسایگان تقسیم می‌کنند و خودشان هم از آن تناول می‌نمایند. در برخی مناطق «دانه کُلانه» را در شب اول بهار سلطانی درست می‌کنند که مخصوص شب اول بهار است و با «هیشت هیشتا» یا «گافاره و کول» تفاوت دارد، زیرا نذر «دانه کلانه» را در شب اول بهار سلطانی پس از پختن کنار می‌گذارند و صبح روز بعد، پس از دعا آن را تقسیم کرده و خود نیز تناول می‌نمایند.
۱۳- سه شش: از اول بهار یاری سلطانی شروع می‌شود و به مدت ۱۸ روز طول می‌کشد (هیجدهم کلک تزان پایان سه شش). مردم منطقه معتقدند این ۱۸ روز، شش روز برف و باران، شش روز باد و شش روز هوا آفتابی ولی سرد خواهد بود.
۱۴- گیسکه قُت (بزغاله): پس از اینکه بهار یاری سلطانی فرا می‌رسد، در دهه‌ی اولِ بهار (برابر با پنجم کلک تزان)، بزغاله‌ای از طویله‌اش خارج شده و خوشحال و خندان از اینکه بهار آمده است به هر طرف می‌جهد، به هنگام برگشت به طویله، برف و سرمای سختی فرا می‌رسد به گونه‌ای که «گیسکه قُت» (بزغاله) از سرما خشکش می‌زند.
۱۵- خَرَگَّه و آو مَوَرَه (خر را به آب نبر): در روز سیزدهم بهار سلطانی (برابر با سیزدهم کلک تزان) پسری می‌خواهد خرش را برای آب دادن به رودخانه ببرد، خانواده‌اش که تجربه چنین فصلی را دارند او را منع می‌کنند و می‌گویند «خَرَهَ‌گَّه و آو مَوَرَه = خر را به آب نبر» پسر اعتنا نمی‌کند و سپس به دنبال او داد می‌زنند: اگر خر را می‌بری پالان آن را مبر «اگر خَرَگَه مَهَ وَرِی جِله گه مَوَرَه» باز پسر اعتنا نمی‌کند، از بارش باران چنان سیلی راه می‌افتد که سیلاب خر را با پالانش می‌برد.
۱۶- شَوِ گاهیول: این شب مصادف با شب چهاردهم از اول بهار سلطانی است (برابر با چهاردهم کلک تزان)، که روایت شفاهی آن چنین است: در سالیان دور در دهکده‌ای پیرمردی یک گاو داشته است معروف به «گاهیول» این پیرمرد با توجه به تجربیات و شناخت احوالات جوی از روی تجربه به خانواده‌اش می‌گوید: امشب چنان برفی می‌بارد که اگر تا صبح چند بار بام‌ها برف‌روبی نشوند در زیر برف جان خواهیم داد در نتیجه تنها گاو خود را سر می‌بُرند. برف باریدن می‌گیرد. مرد با افراد خانواده‌اش مرتب برف‌ها را می‌روبند و در فاصله‌های مختلف از گوشت گاو، پخته یا کباب کرده می‌خورند، تا اینکه بارش برف پایان می‌پذیرد. پس از اینکه هوا باز می‌شود و بارش خاتمه پیدا کند متوجه می‌شوند تمام خانه‌های روستا زیر برف مانده است و همه‌ی اهالی جان باخته‌اند و فقط آنها جان سالم به در برده‌اند. از آن پس این شب در میان مردمان منطقه به شب «گاهیول» مشهور می‌شود.
۱۷- کُر حسن سَه‌یای: این روز نیز قبل از بهار سلطانی و در پایان دیماه می‌باشد. برخی این روز را در فاصله‌ی هیشت هیشتا و اول بهار کردی می‌دانند و برخی آنرا در هیجدهم بهار سلطانی (برابر با هیجدهم کلک تزان به روایتی و بیست و پنجم پالارچان به روایتی دیگر)، ذکر کرده‌اند. به هر حال در چنین روزی، طبق روایت شفاهی «کُر حسن سَیای» به صحرا می‌رود، بین راه برای اینکه از سرما یخ نزند به سنگی تیکه می‌زند و آن را بردوش می‌گیرد، اما در بین راه از خستگی، سنگ را به زمین می‌گذارد، پس از دو روز به خانه برمی‌گردد؛ گویند خواهرش چوبی را به هوا می‌اندازد، اگر در آب افتاد آن سال پُر باران و اگر در خشکی افتاد، خشکسالی خواهد بود.
۱۸- دایه کَیوانو: دقیقاً یک روز پس از «کُر سَیای» است (برابر با نوزدهم کلک تزان به روایتی و بیست و ششم پالارچان به روایتی دیگر) که معمولاً در این روز برف می‌بارد.
۱۹- نذورات دیگری هستند که به مناسبت‌های مختلف انجام می‌گیرد که به آن نوبرانه می‌گویند.
******
تقویم کردی یاری سلطانی در محاسبه روزه یارسان (اهل حق) از قرار زیر کاربرد دارد:
نحوه محاسبه روزه مرنوی (روزه خاونکار):
روزه مرنوی (اولین روزه‌ی یاری در یارسان) در چله بزرگ زمستان سلطانی (۳۰ مهر تا ۰۹ آذر) واقع شده است و در دوازده سفیدی اتفاق می‌افتد، شرط لازم ۱۲ روز از ماه قمری در چله بزرگ سلطانی می‌باشد. (روز پانزدهم ماه قمری، جشن حقیقت یا جشن پادشاهی یا جشن خاونکاری می‌باشد).
نحوه محاسبه روزه قولطاس:
روزِ اولِ روزه قولطاس (دومین روزه‌ی یاری در یارسان) باید پانزدهم ماهِ قمری‌ای باشد که تمام آن در چله‌ها قرار می‌گیرد. چله بزرگ خورشیدی از اول دیماه شروع می‌شود و چله دوم از دهم بهمن‌ماه آغاز می‌گردد. که چله‌ی بزرگ چهل روز بوده و چله‌ی کوچک بیست روز می‌باشد. (روز هیجدهم ماه قمری، جشن حقیقت یا جشن پادشاهی یا جشن خاونکاری می‌باشد).
نکته مهم: لازم به ذکر است که از دیرباز بسیاری از اهالی محترم شهرستان کرند غرب، روزه‌ی قولطاس را دقیقاً پس از پایان روزه‌ی خاونکار (مرنو) یعنی در ۱۵ و ۱۶ و ۱۷ ماه قمری همان سال انجام می‌داده‌اند، اکنون هم نیز به همین منوال در بسیاری از خانواده‌ها این روزه در همان تاریخ فوق انجام می‌پذیرد. اما در مناطق دیگر یارسان‌نشین روزه قولطاس بر مبنای چله زمستان خورشیدی محاسبه می‌شود، به همین دلیل است که در برخی سال‌ها روزه‌ی قولطاس در بهمن ماه سال خورشیدی فرا می‌رسد و اول بهار سلطانی را پشت سر می‌گذارد.
در تداول عامه، «چلّه» به قسمتی از فصل زمستان و تابستان اطلاق شود. مدتی معین از فصل زمستان و نیز تابستان.- چلهٔ بزرگ (... زمستان و ... تابستان)؛ چهل روز از موسم زمستان که آغاز آن مطابق اول دی ماه، (هفتم دی ماه جلالی) و پایانش دهم بهمن ماه (شانزدهم دی ماه جلالی) است. و چهل روز از موسم تابستان که اول آن مطابق است با اول تیر ماه (پنجم تیرماه جلالی) و آخر آن دهم مرداد ماه (شانزدهم مرداد ماه جلالی) می‌باشد.- چلهٔ تابستان؛ چهل روز اول فصل تابستان که در اصطلاح عامه، چلهٔ بزرگ نیز نامیده می شود، و گاه کنایه از گرمای سخت هم باشد؛ چلهٔ تابستون. - چلهٔ زمستان؛ همان چلهٔ بزرگ است و گاه در تداول عامه، کنایه از سرمای سخت باشد. چلهٔ زمستون.- چلهٔ کوچک (... زمستان، ... تابستان)؛ در تداول عامه، بیست روز از فصل زمستان و بیست روز از فصل تابستان را شامل است، بدین ترتیب که بیست روزهٔ زمستان، از دهم بهمن ماه (هفدهم بهمن ماه جلالی) شروع شود و آخر بهمن ماه (پنجم اسفند ماه جلالی) به آخر رسد، و بیست روزهٔ تابستان، آغاز آن از دهم مرداد ماه (شانزدهم مرداد جلالی) و پایان آن آخر مرداد (ششم شهریور جلالی) باشد. (لغتنامه دهخدا)
******
بطور کلی، کُردان برای ماه‌های اعتدالی و برخی روزهای آن (که با فصول سال مربوط است)، نام‌هایی دارند که از سال ۱۳۲۲ تا سال ۱۳۶۰ هجری خورشیدی، از لهجه‌های مختلف کُردی، به دفعات، این‌چنین گزارش شده است:
۱- ماه اول سال اعتدالی مطابق با فروردین‌ماه: هَرمی پشکوان، آخَلیوَه، نوروز آخلیف، هَول بهار، خاکَه لیوه، جیژنان، بوهار، جیژنه، بَرَ یا سَرَ بهار.
۲- ماه دوم سال اعتدالی مطابق با اردیبهشت‌ماه: بانَمَر، بازَبَران، پرباران، گولان، شیست باران، بازَبَرانی دریژی.
۳- ماه سوم سال اعتدالی مطابق با خردادماه: جوزَردان، بَختَه باران، زَردان.
۴- ماه چهارم سال اعتدالی مطابق با تیرماه: پوشپَر، تیرمه، باران بران، پَرپَر، مندارَه بانگ.
۵- ماه پنجم سال اعتدالی مطابق با مردادماه: گَلاویژ، چلّۀ هاوینی.
۶- ماه ششم سال اعتدالی مطابق با شهریورماه: خرمانان، نوخشان، نونوخشان، سورانَه نوخشان، جوخینان.
۷- ماه هفتم سال اعتدالی مطابق با مهرماه: میوه گنان، رَزبَر، بَران، بازَبَرانی کورتی، بَروبَران.
۸- ماه هشتم سال اعتدالی مطابق آبان‌ماه: باریزان، باوَر، گَلاریزان، خَزَل وَر، خَزان، گَلور، کَوبوار.
۹- ماه نهم سال اعتدالی مطابق با آذرماه: سَرماوَزَه، سیخوار، ساران، پاشَه پاییز.
۱۰- ماه دهم سال اعدالی مطابق دیماه: هَوَل زستان، بَفرَمبار، بَفرانبار، بَفران، بَفروان.
۱۱- ماه یازدهم سال اعتدالی مطابق با بهمن‌ماه: ریبَندان، چلّه، بَندان.
۱۲- ماه دوازدهم سال اعتدالی مطابق با اسفندماه: رَشَمَه، کَوبَدار، نَورو، رَشان، رَشانگ.
تهیه و پژوهش و تنظیم: محمد یکه‌تاز
برای آگاهی بیشتر بنگرید به:
- دانلود تقویم سال 743 کردی یاری سلطانی.
- دانلود تقویم سال 744 کردی یاری سلطانی.
- دانلود تقویم سال 747 کردی یاری سلطانی
.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر
نظرتان درباره این پست را به اشتراک بگذارید.
نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.