شهرستان‌های ایرانشهر/ شهرستان‌های ایران - تنها متن بازمانده از واپسین سده‌های فرمانروایی ساسانیان درباره جغرافیایِ تاریخی و سیاسیِ شهرهای ایرانشهر

شهرستان‌های ایرانشهر

شهرستان‌های ایرانشهر/ شهرستان‌های ایران کتاب کوچکی به زبان پهلویِ ساسانی (فارسی میانه) و تنها اثر موجود به این زبان که به جغرافیایِ تاریخی می‌پردازد. تدوین نهایی این رساله در سده سوم هجری صورت پذیرفته است. در متنِ رساله‌ی شهرستان‌های ایران همچون اغلب متون پهلوی، واقعیت و داستان‌ها در هم آمیخته شده‌اند.

کوست: کوست یکی از واحدهای تقسیمات کشوری ایران بود. این عقیده وجود دارد که در دوره‌ی پادشاهی خسرو اول (۵۳۱-۵۷۹م)، شاهنشاهی ساسانی به چهار پاره «کوست» بخش شده است. به گزارش یک منبع ارمنی، شاهنشاهی ساسانی به این چهار کوست بخش شده بود: 

۱- کوست خراسان؛ بخش شمال شرق.

۲- کوست خوروران؛ بخش جنوب غرب.

۳- کوست نیمروز؛ بخش جنوب شرق.

۴- کوست آدوربادگان؛ بخش شمال غرب.

متن کاملِ رساله‌ی شهرستان‌های ایرانشهر

به نام دادار نیک افزونی‌بخش

]شهرستان‌های ایرانشهر[

به نام و نیرو و یاری دادار اورمزد و بخت‌نیک

«شهرستان‌هایی که در زمین ایرانشهر ساخته شده‌اند، هر کدام در چه روزگاری، در کجا و بدست کدام سَرخُدایی ساخته شده است، به تفضیل در این یادگار نوشته شده است:

در کوست خراسان، شهرستان سمرقند را کاووس پسر قباد بنیان گذاشت. سیاوش پسر کاووس آن را به فرجام رسانید. کیخسرو پسر سیاوش آنجا زاده شد و او آتش بهرام ورجاوند را آنجا نشانید. سپس زرتشت دین آورد. به فرمان شاه گشتاسپ ۱۲۰۰ فرگرد (اوستا) به ‌دین‌دبیره (خط) بر روی لوحه‌های زرین کند و نوشت و در خزانه آن آتشکده نهاد. سپس اسکندر ملعون آنرا بسوخت و در دریا افکند.

سُغد را هفت آشیان است، و هفت آشیانِ آن این است که هفت خدای در آن بود. یکی از آنِ جمشید، یکی از آنِ ضحاک، یکی از آنِ فریدون، یکی از آنِ منوچهر، یکی از آنِ کاووس، یکی از آنِ لهراسب، یکی از آنِ شاه گشتاسپ. سپس افراسیاب تورانیِ ملعون، در هر یک از آن‌ها، نشستگاهی برای دیوان (و) بتکده و بتخانه ساخت.

در بلخِ بامی، شهرستانِ نوازه را اسفندیار پسر گشتاسپ ساخت و آتش بهرام ورجاوند را آنجا نشانید، و نیزه خویش را آنجا زد و به یَبغوخاقان و سنجبوخاقان و چول‌خاقان و خاقان بزرگ و گهرم و تژاو و ارجاسب‌ شاه خیونان پیام فرستاد که: «به نیزه من بنگرید، هر که به وزش این نیزه بنگرد، همانند این است که به ایرانشهر تازیده».

شهرستان خوارزم را نَرسه (نَرْسی) پسر جهود ساخت.

شهرستان مرورود را بهرام پسر یزدگرد ساخت.

شهرستان مرو و شهرستان هرات را اسکندر رومی ملعون ساخت.

شهرستان پوشنگ را شاپور پسر اردشیر ساخت، و او در پوشنگ پل بزرگی ساخت.

شهرستان توس را توس پسر نوذر ساخت و نهصد سال سپاهبد بود. پس از توس سپاهبدی به زریر و از زریر به بستور و از بستور به کرزم رسید.

شهرستان نیشابور را شاپور پسر اردشیر ساخت. در آن زمان که پهلیزک تورانی را کشت، در همانجا فرمود شهرستانی بسازند.

شهرستان قاین را کی‌لهراسب پدر گشتاسب ساخت.

در گرگان شهرستانی که آن را دهستان خوانند نرسه اشکانی ساخت.

شهرستان قومسِ پنج‌بُرج را ضحاک آن را شبستان خود کرد. اقامتگاه «اشکانیان» آن جا بود. در زمان فرمانروایی یزدگرد پسر شاپور آن را ساخت، در زمان هجوم چول در جهت ویروی پهر بود.

پنج شهرستان را خسرو پسر قباد ساخت و آنها را خسروشاد و خسرومُست‌آباد و ویسپ‌شادخسرو و هوبوی‌خسرو و شادفرخ‌خسرو نام نهاد. او فرمود که دیواری که ۱۸۰ فرسنگ دراز و ۲۵ شاه‌اَرَش بلندی، ۱۸۰ دروازه کاخ و در داخل آن دستگرد بسازند.

در کوست خوروران، شهرستان تیسفون را ورازه گیوگان به فرمان توس ساخت.

شهرستان نصیبین را ورازه گیوگان ساخت.

شهرستان اورها/ رها را نرسه اشکانی ساخت.

شهرستان بابل را بابل در فرمانروایی جم ساخته و او سیاره‌ی تیر را در آنجا بست، و طلسم مربوط به هفت سیاره و دوازده بُرج و قسمت هشتم آسمان را با جادوگری زیر مهر آفتاب به مردم بنمود.

شهرستان حیره را شاپور پسر اردشیر ساخت و او مهرزاد مرزبان حیره را بر حصار تازیان گماشت.

شهرستان همدان را یزدگرد پسر شاپور ساخت که او را یزدگرد خشن می‌خوانند.

در ماد و ناحیه‌ی نهاوند و حصار بهرام‌آوند، بهرام پسر یزدگرد که او را بهرام‌گور می‌خوانند، شهرستانی ساخت.

بیست و یک شهرستان که در پدشخوارگر ساخته شده است، یا ارماییل یا به فرمان ارماییل آن کوهیاران ساخته‌اند که از دست ضحاک کوه را برای فرمانروایی در اختیار گرفتند. کوهیاران هفت هستند: وسیمگان دماوند و آهگان و وسپور و سوباران و مسرگان و بروزان و مرنزان. اینان بودند که از دست ضحاک کوه را برای فرمانروایی در اختیار گرفتند.

شهرستان موصول را پیروز پسر شاپور ساخت.

نُه شهرستان که در جزیره (شمال بین‌النهرین) ساخته شده است را امیتوس برادرزاده‌ی قیصر ساخت.

بیست و چهار شهرستانی که در زمین شام و یمن و آفریقا و کوفه و مکه و مدینه ساخته شده است، بعضی را شاهنشاه و بعضی را قیصر ساخته است.

در کوست نیمروز، شهرستان کابل را اردشیر پسر اسفندیار ساخت.

شهرستان رخود را رهام پسر گودرز ساخت، در آن زمان که اسبْوَرز نر تورانی را کشت و یبغوخاقان را از آن جا گریزان کرد.

شهرستان بست را بستور پسر زریر ساخت و در آن زمان که شاه گشتاسب برای نیایش دین در کنار دریاچه فرزدان بود و بنه گشتاسب و دیگر شاهزادگان را در آن جا مستقر کرد.

شهرستان فره و شهرستان زابلستان را رستم، شاه سیستان ساخت.

شهرستان زرنگ را نخست افراسیابِ تورانی ملعون ساخت و آتش ورجاوند کرکوی را در آنجا نشانید و منوچهر را به پدشخوارگر محاصره کرد و افراسیاب اسپندرمد را به زنی خواست و اسپندرمد در زمین آمیخت. او (افراسیاب) آن شهرستان را ویران و آن آتش را خاموش کرد و سپس کیخسرو پسر سیاوش آن شهرستان را باز ساخت و آتش کرکوی را باز نشانید و اردشیر بابکان آن شهرستان را به فرجام رسانید.

شهرستان کرمان را «قباد‌پیروزان» شاهِ کرمان ساخت.

شهرستان به‌اردشیر را سه فرمانروا ساختند، و اردشیر بابکان آنرا به فرجام رسانید.

شهرستان استخر را اردوان، شاهِ «پارتیان» ساخت.

شهرستان دارابگرد را دارا پسر دارا ساخت.

شهرستان بیشابور را شاپور پسر اردشیر ساخت.

شهرستان گوراردشیرخوره را اردشیر بابکان ساخت.

شهرستان توج را همای چهرآزاد ساخت.

شهرستان هرمزداردشیر و شهرستان رامهرمز را هرمزِ دلیر پسر شاپور ساخت.

شهرستان شوش و شوشتر را شیشین‌دُخت، زن یزدگرد پسر شاپور ساخت که دختر راس‌الجالوت شاه جهودان و مادر بهرام گور بود.

شهرستان جندی‌شاپور و شهرستان ایران‌کردشاپور را شاپور پسر اردشیر ساخت و آنرا بیل‌آباد نام نهاد.

شهرستان نهره‌تیر را ضحاک در دوران فرمانروایی خویش آنجا را شبستان خود کرد، و زندان ایرانشهر بود و زندانِ اشکان نام نهاد.

شهرستان هماوران را فریدون پسر آبتین ساخت، و مسروق شاه هماوران را کشت، و زمین هماوران را باز به تصرف ایرانشهر در آورد، و او دشتِ تازیان را به ملکیت، به بخت‌خسرو، شاهِ تازی داد به خاطر پیوندی که با او داشت.

شهرستان آرست (آراهست) را شاپور پسر اردشیر ساخت.

شهرستان آسور و شهرستان به‌اردشیر را اردشیر پسر اسفندیار ساخت و اُشک‌هگر را به عنوان مرزبان بر سپاه دوسر و بورگل بر حصار تازیان بگمارد.

شهرستان جی را اسکندر ملعون پسر فلیپوس ساخت، اقامتگاه جهودان آنجا بود. در دوران فرمانروایی یزدگرد پسر شاپور به خواهش زن خویش شیشین‌دُخت، جهودان را به‌ آنجا آورد.

شهرستان «ایران‌آسان کردقباد» را قباد پسر پیروز ساخت.

شهرستان اشگر را بهرام پسر یزدگرد ساخت.

شهرستان آذربایجان را ایران‌گشسب که سپاهبد آذربایجان بود ساخت.

شهرستان ون را ون دختر گلخشان ساخت که به زنی کیقباد درآمد، و «تور برادریش‌ کرب» با جادوگری آنجا را بصورت دژ اروندسب در آورد، برای حفظ جان خویش.

در کوست آذربایجان، شهرستان گنزک را افراسیاب تورانی ساخت.

شهرستان آمُل را زندیق پُر مرگ ساخت. زرتشت پسر اسپیتمان از آن شهر بود.

شهرستان بغداد را ابوجعفر که او را دوانیقی خوانند ساخت.

به پیروزی پایان یافت.

فرجام یافت به درود و شادی و رامش.».

دانلود کنید: شهرستانهای ایرانشهر - نوشته‌ای به زبان فارسی میانه درباره‌ی تاریخ، حماسه و جغرافیایی باستانی ایران

برای آگاهی بیشتر بنگرید به: 

دریایی، تورج، شهرستان‌های ایرانشهر: نوشته‌ای به زبان فارسیِ میانه درباره‌ی تاریخ، حماسه و جغرافیایِ باستانیِ ایران/ با آوانویسی، ترجمه‌ی فارسی و یادداشت‌ها؛ مترجم شهرام جلیلیان، چاپ اول، تهران، انتشارات توس، ۱۳۸۸.

گفتار دیگر:

ایران چیست؟ طرح مسئله پیرامون نام‌های آریا، ایران و فارس