نام ماه‌های سال در گاهشماری هخامنشی (پارسی باستان)
بر اساس كتيبه بيستون و الواح خزانه تخت جمشيد
اَدوکَنَئیشَه: (فارسی
باستان)/ نیسان (آرامی)/ زیکلی (عیلامی قدیم)/ هَدوکَنَئیش یا هَدُوكَنَّش (عیلامی جدید)/ نیسانو یا نيِسَنُّو (بابلی). هفتمین ماه گاهشماری هخامنشی، برابر
با ماه فروردین.
ثورَواهَرَه یا ثُورَ واهَرَ: (فارسی باستان)/ ایار (آرامی)/ زَرپَكيم (عیلامی قدیم)/ توئیرمَئیر یا‌تُورمَر (عیلامی جدید)/ اَيّارو (بابلی). هشتمین ماه گاهشماری هخامنشی، برابر
با ماه اردیبهشت.
ثائیگَرچی یا ثايگرَچِش: (فارسی باستان)/ سیوَن (آرامی)/ هَدَر (عیلامی قدیم)/ سَئَکوریشیش یا ساكُورَيزيش (عیلامی جدید)/ سیمانو یا سيمَنُّو (بابلی). نهمین ماه گاهشماری هخامنشی، برابر
با ماه خرداد.
گَرمَپَدَه: (فارسی باستان)/ تَموز (آرامی)/ هَلّيمِه (عیلامی قدیم)/ کَرمَپاتَش یا كَرمَبتَش (عیلامی جدید)/ دُئوزو (بابلی). دهمین ماه گاهشماری هخامنشی، برابر با
ماه تیر.
دْرَن‌باچی یا دَرَن‌باجيش: یا ثورنَه‌وَخشی (فارسی باستان)/ زيلَّتَم (عیلامی قدیم)/ تورناباصیش یا تُورنَبزيش (عیلامی جدید)/ آبو (بابلی). یازدهمین ماه گاهشماری هخامنشی، برابر با
ماه مرداد.
کَربَشیَه یا كارباشيَش: (فارسی باستان)/ بِليليت (عیلامی قدیم)/ قَربَشییَش یا كَربَشيَش (عیلامی جدید)/ اُولولو (بابلی). دوازدهمین ماه گاهشماری هخامنشی، برابر
با ماه شهریور.
باگَیادَئیش (باگيَادِش): و باگْیادی
و بَغَیادی (فارسی باستان)/ مَنشَركی (عیلامی قدیم)/ بَگییَتیش یا بَكِيَتيش (عیلامی
جدید)/ تَشریتُو (بابلی). نخستین ماه گاهشماری هخامنشی، برابر با ماه مهر.
وَرکَزَنَه: (فارسی باستان)/
لَنكِلی (عیلای قدیم)/ مَرقَصَنَش یا مَركَشَنَش (عیلامی جدید)/ اَرَهْسَمنَه (بابلی). دومین ماه گاهشماری هخامنشی، برابر
با ماه آبان.
آثْریادیَه: (فارسی باستان)/
کِسْلِوْ (آرامی)/ شيبَری (عیلامی قدیم)/ هَشیاتیاش یا هَئیشییَه‌تیَئیش
یا هَشييَتيش (عیلامی جدید)/ کیسیلیمُو (بابلی). سومین ماه
گاهشماری هخامنشی، برابر با ماه آذر.
اَنامَکَه: (فارسی باستان)/
تِبِت (آرامی)/ شِرمی (عیلامی قدیم)/ هَنَمَکَش (عیلامی جدید)/ تِبِتُو
(بابلی). چهارمین ماه گاهشماری هخامنشی، برابر با ماه دی.
سَمیَه یا ثويووا: (فارسی باستان)/ كوت مَه‌مَه
(عیلامی قدیم)/ سَمی‌یَمَش (عیلامی جدید)/ شَباتو (بابلی). پنجمین ماه گاهشماری هخامنشی،
برابر با ماه بهمن.
وییَخنَه: (فارسی باستان)/ اَشّه‌توك‌پی (عیلامی
قدیم)/ مییَکانَئیش یا ميَه‌كَنّش (عیلامی
جدید)/ اَدّارُو (بابلی).
ششمین ماه گاهشماری هخامنشی، برابر با ماه اسفند.
ژاله آموزگار
بخشی از مقاله:
نام ماه‌های دوازده‌گانه‌ی تقويم دوره هخامنشی را برمبنای سنگ‌نوشته‌های هخامنشی و به خصوص سنگ‌نوشته بيستون می‌توان مورد بحث قرار داد. نام نُه ماه از اين ماه‌ها مستقيماً در اين كتيبه‌ها ذكر شده است و بازسازی نام سه ماهی كه در روايتِ فارسی‌باستان نيست، از روی متن‌های ايلامی و بابلی امكان‌پذير هست. ترتيب اين ماه‌ها چنين است:
ماه اول Adu Kanaisa ناميده می‌شود كه مطابق با ماه فروردين زردشتی و Nisann بابلی است. اين واژه را تركيبی از - Adu به معنی «راه آب» و - Kan در مفهوم «كندن» می‌گيرند. اين مفهوم نشان‌دهنده‌ی از سرگيری فعاليت‌های كشاورزی در آغاز بهار است. احتمالاً اين فعاليت‌ها از ماه پيش يعنی آخرين ماه سال آغاز می‌شود؛ چون مفهوم نام ماه دوازدهم نيز با اين معنی هماهنگی دارد.
ماه دوم در كتيبه‌های هخامنشی suravahara ناميده می‌شود. كه همزمان ارديبهشت ماه است و در بابلی Ayyaru ناميده می‌شود. ارتباط نام فارسی‌باستان اين ماه با واژه Vahara، كه نيای واژه «بهار» است، كاملاً روشن است. بخش اول آن می‌تواند هم به معنی «جشن و سور» باشد و هم به معنی <نيرومند>. پس مفهوم نام اين ماه هخامنشی می‌تواند «بهار كامل»، «اوج بهار» يا «بهار نيرومند» معنی دهد كه خود حاكی از اوج‌گيری گرماست.
ماه سوم كه در كتيبه‌های هخامنشی Thaigarci نام دارد، برابر با ماه خرداد است و در بابلی Simmannu ناميده می‌شود. يافتن مفهوم قابل قبولی برای نام اين ماه كارآسانی نيست. برخی آن‌را تركيبی از واژه - Thaigar به معنی «سير» و - Ci به معنی چيدن می‌دانند.
ماه چهارم Garmapada ناميده می‌شد كه همزمان با تير ماه است و در بابلی Dumuzu ناميده می‌شود. در نام اين ماه، تركيبی از - Garma به معنی «گرما» و - Pada به معنی «زمان» را می‌توان ديد.
نام ماه پنجم كه همزمان مرداد ماه است، در كتيبه‌های هخامنشی نيامده است و از روی متن‌های ايلامی به صورت Thurnbaxsi يا Drnabaji بازسازی می‌شود. اين ماه در بابلی Abu ناميده می‌شود. در بخش دوم تركيب نخستين (Thurnabaxsi) واژه - baxsi را می‌توان به معنی بخشيدن و در قسمت دوم تركيب دوم (Drnabaji) واژه - baji را می‌توان به معنی «باج و خراج» گرفت و برای قسمت اول هر دو تركيب مفهوم قابل قبولی نمی‌توان عرضه كرد.
نام ماه ششم كه برابر شهريور ماه است، در كتيبه‌ها ذكر نشده است. نام بابلی آن Ululu است. از روی متون ايلامی به صورت Garmabaxsi يا Xaropasiya بازسازی می‌شود. در بخش اول تركيب دوم می‌توان واژه - Xara «خار» را ديد با واژه - Pasiya به معنی به هم بستن. يعنی ماهی كه در آن خار را دسته می‌كنند. اين مفهوم چندان منطقی به نظر نمی‌رسد. در تركيب اول نيز Garma «گرما» و baxsi «بخشيدن» مشخص است، ولی مفهوم اين تركيب نيز با زمان ماه هم‌‌آهنگی چندانی ندارد.
نام ماه هفتم Bagayadi نام بابلی آن Tasritu است، بسيار مورد توجه و بحث پژوهشگران قرار گرفته است. آن را تركيبی از واژه - Baga به معنی «خدا» و - yadi به معنی «به جای آوردن آيين نيايش خدايان» دانسته‌اند و نشانه‌ای از راهيابی عنصر دينی در گاهشماری هخامنشی. اين ماه برابر ماه مهر است و اين سؤال پيش می‌آيد كه: آيا منظور از Baga ايزدِ مهر است؟ اين احتمال نيز داده می‌شود كه اين ماه صرفاً ماه تقسيم هدايا و شيرينی‌ها بوده و بازمانده‌ای از جشن پارسی Bayyaz را شايد بتوان در آن ديد. ضمناً - Baga را به عنوان نيای واژه «باغ» كه مفهوم «سهم» و «بخشی از زمين» را دارد، نمی‌توان از نظر دور داشت.
قرائتی نيز وجود دارد مبنی بر اينكه آغاز
سال در اعتدال پاییزی، در آغاز اين ماه قرار داشت. جشن معروف مهرگان نيز در اين ماه اجرا می‌شد.
نام ماه هشتم كه برابر ماه آبان است، در كتيبه‌های هخامنشی وجود داشته است ولی در اثر مرور زمان پاك شده. نام بابلی اين ماه Arahsamna است. بازسازی نام اين ماه در فارسی‌باستان به صورت Vrkazana يا Vrkajana است كه واژه اول آن - Vrka به معنی «گرگ» و واژه دوم آن اگر - Zana خوانده شود، يعنی ماهی كه در آن گرگ زاييده می‌شود و اگر Jana گرفته شود، يعنی ماهی كه در آن گرگ شكار می‌شود.
ماه نهم Aciyadiya نام دارد كه برابر ماه آذر است و نام بابلی آن Kislimu است. مفهوم آتش را در نام اين ماه می‌توان ديد: Aci در فارسی‌باستان نيای واژه آذر است. (واژه آتش، واژه‌ای قرضی از صورت اوستایی آن است.) جزء دوم Yadiya معنی نيايش و ستايش را می‌دهد پس اين ماهی است كه در آن آتش نيايش می‌شود. اين مورد از موارد نادری است كه نشانه‌ای از خدايان مزديسنی و آيين‌های مربوط به آن‌ها را در اين گاهشماری می‌توان ديد.
ماه دهم كه برابر ماه دی است، در فارسی باستان Anamaka ناميده می‌شود و نام بابلی اين ماه Tebetu است. مفهوم نام اين ماه می‌تواند «ماه بی‌نام» باشد. اين معنی بحث‌هایی را پيش‌آورده است. شايد بتوان در آن نشانه‌ای از فرهنگی بسيار كهن ديد؛ دورانی كه ماه زمستان چون با هيچ فعاليت انسانی تطابق نداشت، بی‌نام بود. برخی تصور می‌كنند كه در اين نام اشاره به ايزدی اسرارآميز است. همچنين در مورد اطلاق آن به اهوره‌مزدا، يا ميتره نظريات ترديدآميزی را اظهار كرده‌اند.
اين نام در سنسكريت برای ناميدن ماه اضافی به كار می‌رود و در زير اشاره می‌كنيم كه نام دی در گاهشماری زردشتی از واژه‌ی اوستایی Daovah می‌آيد كه صفتِ دادار اهوره مزداست.
نام ماه يازدهم كه برابر ماه بهمن است، در نوشته‌های فارسی‌باستان نيامده است. شكل ايلامی آن نيز به صورتی است كه مشكل بتوان از آن به نتيجه قابل قبولی رسيد. شايد بتوان آن را Zamima خواند، هم خانواده با واژه‌ی - Zam كه به معنی زمستان و فصل سرد است با Thvayaxva كه بيشتر دور از ذهن است. نام بابلی اين ماه Shabatu است.
سرانجام ماه دوازدهم كه Viyaxna يا Viyaxana نام دارد كه در آن به آسانی نشانه‌ای از «كندن» و شخم‌زدن را می‌توان ديد و با ماه اول سال نوعی هماهنگی دارد و نشان‌دهنده آغاز فعاليت‌های كشاورزی است. حتی نشانه‌هایی از اين هست كه در دورانی آغاز سال در اين ماه قرار داشته است. نام بابلی اين ماه Addaru است.
همان‌طور كه مشاهده شد، نام ماه‌ها بيشتر با مسائل كشاورزی ارتباط دارد.
تركيب روزها در گاهشماری هخامنشی با عدد مشخص می‌شد، مثلاً: «از ماه ويَخنَه چهار روز سپری شده بود». «پنج روز از ماه گر‌مه‌پَده گذشته بود» و غيره.
تركيب روزها در گاهشماری هخامنشی با عدد مشخص می‌شد، مثلاً: «از ماه ويَخنَه چهار روز سپری شده بود». «پنج روز از ماه گر‌مه‌پَده گذشته بود» و غيره.
منابع و مآخذ:
مرادی غیاث‌آبادی، رضا، فرهنگنامه ایران- دانشنامه فرهنگ و تمدن ایران و پیرامون آن، ویرایش اول، تهران، ۱۳۹۲، ۸۴۸ صفحه، قطع وزیری، ۵۰۰۰ مدخل الفبایی-موضوعی، ۵۰۰ عکس اختصاصی، شابک ۸-۹۶۳۹-۰۴-۹۶۴-۹۷۸.
عبداللهی، رضا، تاریخِ تاریخ در ایران (گاهشماریهای ایرانی)، ویرایش دوم، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۷.
آموزگار، ژاله، گزارشی ساده از گاهشماری در ایران باستان، مجله بخارا (دوماهنامه فرهنگی، هنری)، سال پنجم شماره ۱، پیاپی۲۴، خرداد - تیر ۱۳۸۱.
مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران.
مبدل تقویم بابلی بر اساس داده‌های پارکر و دوبرستین
((The Babylonian Calendar (with a date converter based on Parker & Dubberstein (1971
شرحِ نام‌گذاری ماه‌های (بُروج) خورشیدیِ سال در گاهشماریهای ایرانی
نام روزهای ماه (بُرج) خورشیدی در گاهشماری‌هایایرانی، معانی و دلایل نام‌گذاری آن‌ها
راهنمای زمان جشن‌ها و گردهمایی‌های مردمی ایران
گزارشی ساده از گاهشماری در ایران باستان (ژاله آموزگار)
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر
نظرتان درباره این پست را به اشتراک بگذارید.
نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.